ATASÖZLERİNDE MECAZ:
Atasözlerini temsili sözler diye tanımlayanlar ve mecazı atasözlerinin
ayrılmaz niteliği sayanlar vardır. Her ne kadar atasözlerimizin çoğu temsili
ve mecazi ise de temsili ve mecazi olmayan atasözlerimiz de az değildir.
Örnekler:
Sirkesini sarmısağını sayan paçayı yiyemez. (Mecazlı)
Mum dibine ışık vermez. (Mecazlı)
Damlaya damlaya göl olur. (Mecazlı)
Bugünkü işini yarına bırakma. (Mecazsız)
Dost ile ye iç, alışveriş etme. (Mecazsız)
Akıllı düşman akılsız dosttan hayırlıdır. (Mecazsız)
ATASÖZLERİNDE SÖZ SANATLARI:
Atasözlerinde ustaca bir üslup, büyüleyici ve inandırıcı bir
anlatım özelliği vardır. Yüzyıllardan beri kullanıldıkları, her
gün işitildikleri halde tazeliklerini kaybetmeyen bu sözlerde
çeşitli anlatış yolları, çeşitli söz ve anlam sanatları görülür.
Örnekler:
BEYİT
Gülme komşuna - Gelir başına.
Sakla samanı - Gelir zamanı.
Açtırma kutuyu - Söyletme kötüye.
Güvenme varlığa - Düşersin darlığa.
Güzellik on - Dokuzu don.
Hayır dile komşuna - Hayır gele başına.
Mart kapıdan baktırır - Kazma kürek yaktırır.
Ağlarsa anam ağlar - Başkası yalan ağlar.
Oduncu gözü amçada - Dilenci gözü çömçede.
Bağa bak üzüm olsun - Yemeye yüzün olsun.
Gelin altın taht getirmiş - Çıkmış kendisi oturmuş.
DİZE:
Çocuktan al haberi.
Kimse bilmez kim kazana kim yiye.
Kendi düşen ağlamaz.
Dinsitin hakkından imansız gelir.
Bey ardından çomak çalan çok olur.
Dilsizin dilinden anası anlar.
Çok naz aşık usandırır.
Etme bulma dünyası.
SECİ:
Dertsiz baş mezarda taş.
Dervişin fikri ne ise zikri odur.
Kar eden az etmez.
Atta karın yiğitte burun.
İt ulur birbirini bulur.
Müft olsun da zift olsun.
Güvenme dostuna saman doldurur postuna.
Emmim, dayım hepsinden aldım payım.
Emmim, dayım, kesem, elimi soksam yesem.
TEVZİYE:
Sarmısak da acı amma evde lazım bir dişi.
KİNAYE:
Can boğazdan gelir.
Balık baştan kokar.
Davul dengi dengine diye çalar.
ALLİTERASYON:
Akça akıl öğretir.
Kaynayan kazan kapak tutmaz.
Tarlayı taşlı yerden kızı kardeşli yerden.
Başına gelen başmakçıdır.
Al giyen aldanmaz.
Aşını, eşini, işini bil.
Kardeşten karın yakın.
Kızını dövmeyen dizini döver.
CİNAS:
Dilim seni dilim dilim dileyim.
Yerine düşmeyen gelin yerine yerine eskir.
Aç ile eceli gelen söyleşir.
Ulu sözü dinlemeyen uluya kalır.
Bal bol yiyen bel bel bakar.
Hasta yatan ölmez eceli yeten ölür.
Köpekle dalaşmaktan çalıyı dolaşmak yeğdir.
EĞRETİLEME (İŞTİARE):
Ağaç yaşken eğilir.
Ölmüş koyun kurttan korkmaz.
Delikli taş yerde kalmaz.
Koça boynuzu yük değil.
Domuzdan toklu doğmaz.
Dikensiz gül olmaz.
Et tırnaktan ayrılmaz.
Erkek sel, kadın göl.
Gön yufka yerinden deliriz.
Çoban armağanı çam sakızı.
Çay geçerken at değiştirilmez.
MECAZI MÜRSEL:
Bir çiçekle yar olmaz.
Borçlunun dili kısa gerek.
Gavurun ekmeğini yiyen gavurun kılıcını çalar.
Hamama giren terler.
Ağız yer yüz utanır.
İki el bir baş içindir.
Kefenin cebi yok.
Kendi düşen ağlamaz.
Sağ baş yastık istemez.
Hasta ol benim için, öleyim senin için.
TEZAT:
Ak akçe kara gün içindir.
Deli dostun olacağına akıllı düşmanın olsun.
Yaz yalan kış gerçek.
Zengin arabasını dağdan aşırır, zügürt düzovada yolunu şaşırır.
At bulunur meydan bulunmaz, meydan bulunur at bulunmaz.
İstediğini söyleyen istemediğini işitir.
Güvenme varlığa düşersin darlığa.
İHAMI TEZAT:
öksüzün karnına vurmuşlar, vay arkam demiş.
AKİS:
Buldum bilemedim, bildim bulamadım.
Sen olursan bensiz, ben de olurum sensiz.
Üzüm üzüme baka baka kararı.
İSTİFHAM:
Bağduy ekmeğin yoksa buğday dilin de mi yok?
El mi yaman, bey mi yaman?
Erkek aslan aslan da dişi aslan aslan değil mi?
Kabahat ölende mi öldürende mi?
Sen ağa ben ağa, bu ineği kim sağa?
Yenice eleğim, seni nerelere asayım?
ŞİBHİ İŞTİKAK:
Geç olsun da güç olmasın.
İtle dalaşmaktan çalıyı dolaşmak yeğdir.
İnsan doğduğu yerde değil doyduğu yerde.
Hasta yatan ölmez eceli yeten ölür.
ZEF ve NEŞİR:
Yaman komşu, yaman avrat, yaman at. Birinden göç, birini başa, birini sat.
EKSİLTİLİ ATASÖZLERİ:
Kimi atasözleri etsiltili anlatımla söylenegelmiştir. Örnekler:
Borç vermekle, düşman kırmakla.
Ata arpa, yiğide pilav.
Aş tuz ile, tuz ozan ile.
Atın ürkeği, yiğidin korkağı.
Ana hakkı Tanrı hakkı.
Aba vakti yaba, yaba vakti aba.
Bağ bayırda, tazla çayırda.
Elmayı çayıra, armudu bayıra.
Bakarsan bağ, bakmazsan dağ.
El el ile değirmen yel ile.
Sen sen, ben ben.
İncir babadan, zeytin deden.
ÖYKÜ BİÇİMİNDEKİ ATASÖZLERİ:
Kimi atasözleri çok kısa bir öykü biçiminde söylenmiştir.
Örnekler:
Oynamasını bilmeyen kız yerim dar demiş. Yerini gelişletmişler gerim dar
demiş.
Deveye inişi mi seversin yokuşu mu demişler; düz yere mi girdi demiş.
Eşeği düğüne çağırmışlar; ya odun eksik, ya su demiş.
Kurda neden boynun kalın demişler; işimi kendim görürüm de ondan demiş.
Katıra baban kim demişler; dayım at demiş.
Yengece niçin yan yan gidersin demişler serde kabadayılık var demiş.
Kediye bokun kimya demişler; üstünü örtmüş.
Terziye göç demişler; iğnem başımda demiş.
Tilkiye tavuk kebabı yer misin demişler; adamın güleceğini
getiriyorsunuz demiş.
Ağaca balta vurmuşlar; soyu bedenimden demiş.
Tencere demiş: dibim altın; kepçe demiş: girdim çıktım
Yalancının evi yanmış; kimse inanmamış.
ATASÖZLERİNDE DEVRİK TÜMCE:
Birçok atasözü devrik tümce ile kurulmuş; böylece daha
güçlü bir anlatım sağlanmıştır Örnekler:
Ada bana, adayım sana.
Kazma elin kuyusunu, kazarlar kuyunu.
Say beni sayayım seni.
Açma sırrını dostuna o da söyler dostuna.
Ağlama ölü için ağla deli için.
Al kaşağıyı gir ahıra, yarası olan gocunur.
Besle kargayı oysun gözünü.
An beni bir kazla o da çürük çıksın.
Açtırma kutuyu söyletme kötüyü.
Sorma kişinin aslını, sohbetinden bellidir.
Var ne bilsin yok halinden.
ATASÖZLERİ ULUSAL DEĞERLERİ YANSITIR:
Her ulusun atasözleri, kendi varlığının ve benliğinin aynasıdır.
Atasözlerinde bir ulusun düşünceleri, yaşayışları, inanışları, gelenekleri
görülür. Atasözleri, ulusların zekalarındaki keskinliği, hayallerindeki
genişliği, duygularındaki inceliği belirten en değerli örneklerdir. Bu
sözler, derin felsefelerden başka güzel buluşlarla, parlak nüktelerle, ince
alaylarla, sert taşlamalarla doludur. Böylece her atasözü, kendi ulusunun
damgasını taşır.
|
